En verhalen vertellen doen ramen al eeuwenlang. De oudste bewaard gebleven gebrandschilderde kerkramen dateren van circa 1050. Maar vanaf de dertiende eeuw ontwikkelde de glasschilderkunst zich in een zeer hoog tempo; dit gebeurde vooral in de landen ten noorden van de Alpen, waarbij Franse kathedralen de kleurrijke toon aangaven en nog altijd aangeven. Niet alleen zorgden de steeds groter wordende afmetingen van de ramen voor het daglicht in de kerken, maar zij dienden ook om verhalen uit de bijbel te ‘vertellen’. Immers het grootste deel van de bevolking kon deze verhalen niet lezen.

Marjolijn van Delft  

Het Nederlandse bezit aan middeleeuws gebrandschilderd glas is ten opzichte van andere Europese landen beperkt. In de loop van de zestiende eeuw werden veel kostbare kerkramen vernield tijdens oorlogen en godsdiensttwisten en verminderde geleidelijk de belangstelling voor de glasschilderkunst. Aan het eind van de achttiende eeuw waren er bijna geen glazeniers meer te vinden. Er resten slechts enkele kerken met glas uit de zestiende en verder een redelijk aantal uit de zeventiende en achttiende eeuw, maar deze ramen waren beduidend minder van kwaliteit. Met name het toenemend gebruik van emailverf was daarvan een oorzaak. Hoewel de glasschilder nu, zonder het gebruik van lood strips, in staat was gedetailleerdere voorstellingen op het glas te schilderen, gaf de emailverf een veel minder intensief kleureffect. Bovendien was het nadeel dat de verf snel afbladderde en daarmee de voorstelling onherkenbaar werd. Beschadigde kerkramen werden daarom dichtgemaakt met gewoon vensterglas en bijgeschilderd met olieverf.

Maar deze enorme oppervlakte van glas, was van een geheelandere aard. Vele malen complexer dan een schilderij

De negentiende eeuw kende een nieuwe belangstelling voor oude ambachten, waaronder ook dat van glasschilder. De hieruit voortkomende stromingen, zoals de art nouveau en de neogotiek, manifesteerden zich niet alleen in kerkramen, maar ook in de decoratie van wereldlijke gebouwen. Na een inzinking in de eerste helft van de twintigste eeuw was er na de Tweede Wereldoorlog opnieuw sprake van een opleving.

En nog altijd kan men zich erover verwonderen hoe de makers – zij werden lange tijd niet als kunstenaars gezien- deze immense werken tot stand brachten. Tot op de dag van vandaag vervullen ramen een verhalende rol.

Een bijzonder eigentijds kunstwerk in glas bevindt zich sinds 2021 in de Grote of Sint-Laurenskerk in Rotterdam, kortweg Laurens(kerk) genoemd. Dit gotische gebouw (ca. 1450) is na het bombardement in de Tweede Wereldoorlog het enige overblijfsel van het middeleeuwse Rotterdamse stadscentrum. De kerk is gewijd aan Laurentius van Rome, patroon van Rotterdam. Op initiatief van het bestuur van de Laurenskerk is in één van de zuidelijke kapellen een imposante nieuwe aanwinst geplaatst: een gebrandschilderd herdenkingsraam met een afmeting van 3.50 bij 9 meter. De donatie voor het raam is een bijzondere gift van de leden van ’t Stockpaert om de stad, waar zij hun studententijd doorbrachten, hiermee te verfraaien. Het raam heeft de titel ‘Vrede en Verzoening’ en verwijst naar de bombardementen op Rotterdam (1940), Coventry (1940) en Dresden (1945), maar ook naar de daarop volgende vrede. Het moest een voorstelling worden van de verwoestende bombardementen op de drie genoemde steden, plaatsen waar gewone mensen woonden, met gewone levens, die van het éne moment op het andere veranderden in de hel op aarde. De verwoestingen van de steden en het leven van onschuldige burgers is wat deze drie zustersteden altijd zal verbinden. Dit is ook de reden dat ze gezusterlijk een plaats hebben gekregen in dit raam. Het ontwerp is van Janneke A.E.M. Viegers (1952) uit Amsterdam en het raam is gemaakt door glasatelier Hagemeijer uit Tilburg. De kunstenaar vertelde in haar toespraak tijdens de koninklijke onthulling door prinses Beatrix dat het fenomeen stad haar fascineert en in veel van haar schilderijen speelt dit thema een rol. Maar deze enorme oppervlakte van glas was van een geheel andere aard en vele malen complexer dan een schilderij. De bijzonder ingewikkelde techniek met een deels onvoorspelbaar resultaat maakte het tot een inspannende maar ook bijzonder spannende bezigheid. In de kartons, het model op ware grootte, heeft de kunstenaar abstracties van haar schildershandschrift gebruikt om de vuurzee- feller dan het oranje licht van het zonnevuur- weer te geven. Dit is plaatselijk aangevuld met collagetechnieken van originele oorlogsfotografie, in roetzwarte grisailles gedrenkt, om zo de horreur van het geweld tegen de steden tot een aansprekende verbeelding te maken. De lichtere delen in het glas duiden op de latere vrede. Daarnaast zijn ook elementen van de steden Rotterdam, Coventry en Dresden terug te vinden. Om dit alles te realiseren is door de medewerkers van het glasatelier een heel nieuwe en heel bijzondere techniek ontwikkeld, waarbij binnen één paneel meerdere kleurschakeringen aangebracht kunnen worden. Janneke Viegers noemt deze speciale methode een ‘krummeltechniek’. Talloze kleine gekleurde bolletjes zorgen voor een facettering: het licht geeft aan de bolletjes een zodanige vorm dat er facetten worden gevormd als kleine, geslepen platte vlakken, hetgeen ook soms zorgt voor een bijzonder effect op de vloer van de kerk, afhankelijk van het moment van de dag. Dit raam is het eerste ter wereld dat met deze techniek werd gemaakt.

De compositie van het raam is gelijk aan de compositie vanaf het bovenste deel; lángs de púnt van de toren van de kathedraal van Coventry en verder naar beneden klieft een gigantische wig van lood zich een weg naar het centrum van Europa. Vandaar gaat de beweging over in de hand van de Vredesengel boven Dresden, die de Verzoening ontvangt in de vorm van het centrale hemelse licht dat naar beneden nevelt. Achter de engel (rechtsonder) is de in lood gevatte fotoreliek van de toren van de Laurenskerk zichtbaar. Boven dit helse inferno uit troont de onbeschadigde klok van het stadhuis van Rotterdam. De wijzers geven scherp de tijd aan van het moment dat Rotterdam nooit zal vergeten: tien over half twee in de middag, het tijdstip waarop alle Rotterdammers in machteloosheid beseften wat er was gebeurd: barbaren hadden hun stad in de as gelegd!

Dit indrukwekkende, kleurrijke en technisch fenomenale kunstwerk geeft Rotterdammers en iedereen die de kerk bezoekt de gelegenheid om opnieuw stil te staan bij een zwarte bladzijde uit de geschiedenis.